ابراهیم رییسی هشتمین رییس جمهور ایران در زمانی به سر می برد که جمهوری اسلامی با یک سری بحران های بالقوه مواجه است. این بحرانها در دهههای بعد میتواند پیامدهایی داشته باشد که نه تنها خود ایران را تحت تاثیر قرار دهد بلکه ممکن است در سراسر منطقه نیز طنین انداز شود. این مقاله به 13 بحران پیش روی دولت رایسی و جامعه ایران به طور گسترده تر می پردازد.
تشیع افراطی
جامعه مذهبی در ایران از دو بخش متفاوت و متمایز تشکیل شده است. اولی" اسلام سیاسی " به رهبری علی خامنه ای و دومی "اسلام دینی و سنتی" به رهبری اعظم وحید خراسانی و سید صادق شیرازی است. اسلام سیاسی به دنبال ساخت در اسلام سنتی برای اجرای مفهوم " تمدن بزرگ اسلامی."ماموریت تقویت اندیشه شیعه و گسترش اندیشه به کشورهای شیعه در سراسر جهان از جمله از طریق مراسم و اعیاد مختلف شیعه است. این شامل تدارکات دولت ایران برای میلیون ها ایرانی برای راهپیمایی در عراق در زمان اربعین است که به یاد شهادت امام سوم شیعیان در کربلا است. تقویت و توسعه این مراسم ایران در عراق راهی برای طرح قدرت بر عربستان سعودی است که میزبان زیارت سالانه حج است.
شواهد فراوانی از جمله افراط گرایی در مراسم شیعه در ایران وجود دارد که دین در جمهوری اسلامی رادیکال تر می شود. اگرچه عقیده شیعه افراطی از تفکر سنی افراطی فاصله دارد( از نظر اقدامات تروریستی و خودکشی) اما تلفیق اسلام سیاسی با اسلام سنتی می تواند منجر به ظهور نسل جدیدی از شیعیان شود که فاقد "خط قرمز" روشن در توجیه افکار خود هستند زیرا رهبران اسلام سنتی "جهاد" را اولین وسیله گسترش افکار خود و دستیابی به اهداف خود می دانند. بنابراین این مسیر احتمالا منجر به تحریک و خشونت مذهبی و تنش بیشتر میان جوامع شیعه و سنی در ایران خواهد شد.
محدودیت در دسترسی و کنترل اطلاعات
با تشدید اعتراضات در ایران دولت بارها سیستمهای ارتباطی سیار از جمله تلفنهای همراه و پیامک و اینترنت را محدود یا کاملا تعطیل کرده است. اولین تجربه خاموشی کامل اینترنت در ایران پس از اعتراضات سراسری در نوامبر 2019 برای مردم و اقتصاد گسترده تر شوک بود. فضای بسیار محدود و نظامی در سراسر کشور همراه با افزایش اعتراضات داخلی از یک سو و حمایت کشورهایی مانند چین و روسیه در محدود کردن اینترنت جهانی از سوی دیگر نگرانی هایی را در مورد بسته شدن فضای اطلاعات عمومی در ایران ایجاد خواهد کرد. همچنین تصویب قوانین محدودکننده در مجلس ایران تهدیدی جدی برای ازادی بیان به طور کلی است. هرچند این اولین بار نیست که این اتفاق می افتد. در سالهای اول پس از انقلاب ایران در سال 1979 و در زمانهای دیگر جامعه ایران محدودیتها و ممنوعیتهای مشابهی در مورد مواردی مانند وید اچ اس ویدیو پلیر و بشقاب ماهواره و گیرنده داشت هرچند ممنوعیتها و مجازاتهای دولتی سرانجام با گستردهتر شدن این اقلام از بین رفت.
با حمایت از پارلمان ایران Raisi دولت به دنبال راه اندازی یک اینترانت داخلی به طوری که آنها می توانند کنترل بیشتری بر ارتباطات و برنامه های رسانه های اجتماعی مانند Wechat, WhatsApp و Instagram. تنها پرتو امید برای مردم ایران پروژه اینترنت ماهواره ای اسپیس ایکس به نام استارلینک است که رژیم سانسور اینترنت این کشور را دور می زند.
نظامی سازی بیشتر سیستم
نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سالهای پس از جنگ ایران و عراق وارد حوزه سیاسی ایران شده اند و چهار نفر از هفت نامزد انتخابات ریاست جمهوری سال 2005 (از جمله محمود احمدی نژاد) در سپاه پاسداران خدمت کرده اند. در حال حاضر 24 نماینده مجلس (از جمله محمد باقر قالیباف) از فرماندهان ارشد سابق سپاه و بسیج هستند. این مانع افرادی که عضویت ساده در و یا همکاری با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. در اقتصاد سپاه از نفوذ خود برای به دست گرفتن کنترل بسیاری از پروژه های نفت و گاز و پتروشیمی و پروژه های بزرگ توسعه ای در ایران پس از تحریم های مجدد ایالات متحده استفاده کرده است. تقریبا یک سوم وزرا و نمایندگان کابینه رییسی سابقه عضویت و فرماندهی در سپاه پاسداران را دارند. برخی از کارشناسان بر این باورند که اتحاد کل ساختار سیاسی ایران از جمله دولت و پارلمان در زمان تندروهای نزدیک به سپاه پاسداران و رهبر معظم انقلاب اسلامی ممکن است در واقع پیگیری توسعه را ساده تر کند. طرفداران این طرز تفکر می گویند در غیاب رقابت های سیاسی و خرابکاری توجه بیشتری به توسعه معطوف خواهد شد. اما تجربه قبلی با یک ساختار سیاسی یکنواخت در دولت احمدی نژاد چیز دیگری را نشان می دهد. همانطور که اتفاق افتاد, وضعیت ممکن است بار دیگر به افزایش فساد منجر شود, رقابت درون گروهی و تنش ها, و استفاده از ثروت و اجاره قدرت به نفع نهادهای نظامی-امنیتی و مذهبی, افراد, و سازمان ها.
رشد جمعیت
هم به دلیل تحریمهای گسترده و هم به دلیل عدم سرمایهگذاری مناسب دولتها در 40 سال گذشته زیرساختهای ایران دچار بحران توسعه نیافته و کمیاب و در حال فروپاشی است. در ماههای اخیر ایران که از ذخایر عظیم نفت و گاز و نور خورشید برای انرژیهای تجدیدپذیر برخوردار است با کمبود شدید برق و برق داخلی و صنعتی مواجه شده است. در حالی که ایران دارای پتانسیل برای یک جمعیت بزرگتر, زیرساخت های توسعه نیافته خود, همراه با خشکسالی, فقر, و بحران های دیگر, جمعیت فعلی مواجه مشکلات و فاقد منابع را ترک کرده اند. در حال حاضر 19 میلیون نفر از 85 میلیون نفر ایران در حاشیه شهرها زندگی می کنند و حدود 9 میلیون نفر بی سواد هستند. با این وجود رهبر ایران دستور ممنوعیت هرگونه سیاست کنترل جمعیت را صادر کرده و از ایرانیان خواسته است تا برای افزایش جمعیت به 150 میلیون نفر (تقریبا دو برابر کل فعلی) تلاش کنند.
خشکسالی و مهاجرت اجباری
به دلیل بهرهبرداری شدید از منابع زیرزمینی و همچنین تغییرات اقلیمی بخشهایی از ایران در سالهای پیش رو غیرقابل کشت و غیرقابل سکونت خواهند بود. موضوع دسترسی به اب با معیشت بسیاری از طبقات پایین جامعه ایران گره خورده است.
بر اساس گزارش مرکز تحقیقات پارلمانی ایران در سال 2015 دو سوم کشور با گسترش خشکسالی به بیابان تبدیل شده است. همزمان تلاش ها برای رفع این مشکل از طریق پروژه های گسترده انتقال اب از استان های غنی از اب کشور مانند خوزستان به استان های فقیرنشین موجب اعتراضات و درگیری های قومی شده است. این شامل تظاهرات جولای 2021 در خوزستان است که 15 معترض توسط نیروهای امنیتی کشته شدند.
اگر این روند ادامه یابد منجر به افزایش نرخ مهاجرت روستایی به شهرها و حاشیه سازی می شود و بحرانی است که بر اقشار پایین جامعه تاثیر می گذارد.
تحریمها
اقتصاد ایران به دلیل تحریم های گسترده ایالات متحده در حال ورشکستگی است. مرکز تحقیقات مجلس ایران اثرات ناشی از تحریم های جاری بر اقتصاد ایران را در 12 نکته برشمرد:
- عدم امکان صدور ضمانت نامه بانکی و انتقال پول به خارج از کشور
- امتناع از گشودن اعتبار اسنادی برای شرکتها و اشخاص ایرانی
- عدم امکان صدور ویزا به اپراتورهای اقتصادی در بسیاری از کشورها
- تعلیق قراردادهای انتقال فناوری با شرکت های برجسته اروپایی و اسیایی
- عدم دریافت عواید صادرات برق ایران
- صنعت بانکداری را به دلیل عدم پوشش بیمه ای غیر اقتصادی کرد
- قراردادهای عمده حل نشده مانند قراردادهای شرکت انرژی فرانسه در کل
- محدودیت در صادرات نفت حتی محصولات نفتی مانند بنزین
- تضعیف رتبه اعتباری ایران طبق ارزیابی نهادهای بین المللی
- توقف بهره برداری ایران از خطوط اعتباری و سرمایه گذاری های خارجی
- خروج شرکت های بین المللی از بازار ایران و قطع همکاری با شرکای داخلی
- توقف خرید هواپیما تحت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با بازگشت تحریم های ایالات متحده توافق شد.
نرخ رشد اقتصادی ایران در سالهای 2018 و 2019 منفی بود و به ترتیب 6-و 6.8-درصد بود. ضمن اینکه نرخ بیکاری بالای 11 درصد بود. اما در سال 2020 نرخ رشد مثبت 3.6 درصدی وجود داشت. اگر ایالات متحده به برجام برنگردد دولت رایسی احتمالا با کسری بودجه و تورم مواجه خواهد شد. کاهش ارزش ارز و افزایش تورم در ماه گذشته اولین واکنش بازار به دولت جدید بود.
فساد اقتصادی و اداری
شفافیت بین الملل از نظر فساد اداری و اقتصادی در رتبه 149 ایران از 180 کشور قرار دارد. فقدان اطلاعات در ایران و قدرت در میان جامعه مدنی و سازمانهای غیردولتی فعال در زمینه مبارزه با فساد اداری مانع از بهبود شاخصهای مبارزه با فساد اداری این کشور شده است.
ناتوانی رسانه های مستقل در افشای فساد و عدم شفافیت در ساختار شرکت های دولتی و نیمه دولتی در کنار به اصطلاح دور زدن تحریم ها گروه کوچکی نزدیک به دولت را به مقصر اصلی پرونده های فساد در ایران تبدیل کرده است. رشوه خواری در ادارات و بانک ها حتی در شهرهای کوچک امری عادی است.
رایسی بیش از 22 سال سمت های کلیدی قضایی را بر عهده داشته است. در این مدت عملکرد وی نشان نداد که مکانیسم مثبتی برای مقابله با موضوع فساد ایجاد خواهد کرد. با این حال باید دید که داشتن یک قاضی به عنوان رییس جمهور می تواند رتبه ایران را در این جبهه بهبود بخشد. در همین حال رهبر ایران معتقد است که اگرچه " موارد فساد وجود دارد."با این وجود شواهد و ارقام قطعا چیز دیگری را نشان می دهد — که فساد در ایران واقعا سیستماتیک و گسترده است.
در دوران ریاست جمهوری احمدینژاد زمانی که ایران در حال کسب عواید عظیم نفتی بود قشر جدیدی در نتیجه دور زدن تحریمها یا کارگزاریهای نفتی یا اجاره بها ظهور کرد که به نفع صاحبان قدرت بود. به همین دلیل است که کارتل های اقتصادی طرفدار دولت اکنون مخالف سرسخت لغو تحریم ها هستند. به گفته یک مقام سابق ایرانی بیش از 5000 کودک مقام ایرانی تنها در ایالات متحده زندگی می کنند. این ثابت می کند که طبقه حاکم دسترسی بیشتری به منابع و فرصت ها دارد — نقطه ای که به طور منظم توسط تصاویر و فیلم های به اشتراک گذاشته شده در رسانه های اجتماعی به خانه هدایت می شود.
اختلافات طبقاتی اجتماعی
به گزارش مرکز تحقیقات مجلس ایران بانکهای کشور سالانه بیش از 200000 میلیارد تومان (8 میلیارد دلار) سود سپرده گذاران بانکی پرداخت می کنند. اما 85 درصد از این سود توسط 2.5 درصد سپرده گذاران کسب می شود. همچنین 30 درصد از جمعیت ایران زیر "خط فقر مطلق" قرار دارند و در تامین نیازهای اولیه خود با مشکل مواجه هستند. همچنین براساس گزارشهای غیررسمی اخیر " در اواسط سال 2020 78 درصد از ایرانیان زیر خط فقر زندگی میکردند.”
با این وجود ممکن است صفحات اینترنتی زیادی پیدا شود که زندگی "لوکس" برخی از شهروندان ایرانی را نشان می دهد — بسیاری از این افراد اعضای خانواده و بستگان مقامات دولتی هستند. در حال حاضر قیمت هر متر مربع یک خانه در شمال تهران 55 تا 120 میلیون تومان (2000 تا 4500 دلار) است در حالی که حداقل دستمزد کارگران بین 100 تا 150 دلار در ماه است. به عبارت دیگر هزینه خرید 1 متر مربع خانه در شمال تهران معادل دو سال درامد برای یک کارگر متوسط است.
زوال فرهنگ
تغییر محتوای کتب درسی برای اسلامی کردن دروس مدارس و دانشگاهها و اتکا به تربیت دینی و کاهش سطح تربیت اخلاقی مبتنی بر هشیاری اجتماعی همگی موجب نگرانی دانشمندان علوم اجتماعی شده است. دولت به دنبال توسعه اخلاقی مذهبی است در حالی که جامعه علیه چنین اخلاقی شورش می کند که توسط یک سیستم حاکم ناموفق و سیاسی ایجاد شده است. این امر به ویژه به این دلیل است که طبقه مذهبی حاکم به شعارهای اخلاقی و خطوط قرمز خود پایبند نبوده است. فقر فقط این مشکل را تشدید کرده است. مثلا سال گذشته بیش از 2 میلیون دانشجو تحصیل را رها کردند.
طی 15 سال گذشته بخش بزرگی از طبقه فکری (دانشجویان و اساتید و نخبگان) ایران را ترک کرده اند — بین 150000 تا 180000 نفر در سال. کاهش پتانسیل علمی کشور و برعکس تقویت سیستماتیک حوزه های علمیه و نهادهای مذهبی توسط دولت منجر به فقر عمیق فرهنگی و فنی در جامعه خواهد شد. این امر همراه با سانسور و محدودیت های اعمال شده بر جریان رایگان اطلاعات و اینترنت توسط دولت به زوال فرهنگی در ایران کمک خواهد کرد.
جدایی طلبی و تنش های قومی و مذهبی
بلوچستان در مرز با پاکستان و مناطق کردنشین غرب و مناطق نفت خیز با اقلیت قومی عرب و اخیرا استانهای شمال غربی (مرز با ترکیه و ترکیه) همگی محل فعالیت گروهها و فعالان جدایی طلب هستند. تقاضا برای تدریس زبان مادری در مدارس و دانشگاه ها, تبعیض قومی و مذهبی (به ویژه در میان سنی ها), توسعه نیافتگی (در استان های سیستان و بلوچستان و کردستان), محرومیت از ساختار قدرت (به ویژه در میان کردها و سنی ها), انتقال منابع (استان خوزستان), و تحریک کشورهای همسایه (ترکیه) همگی از موضوعات کمک کننده به بحران جدایی طلبی در برخی استانهای پیرامونی ایران. نارضایتی از شرایط اقتصادی-اجتماعی این خواسته ها را تقویت کرده است.
تغییر ساختار سیاسی ایران
برخی از چهرههای بنیادگرا در ایران از تغییر نظام ریاست جمهوری به نظام پارلمانی سخن گفتهاند. نظام سیاسی ایران در زمان رهبری روحالله خمینی یک نظام پارلمانی بود اما با تغییر قانون اساسی در سال 1989 به نظام ریاست جمهوری تغییر یافت. طی 10 سال گذشته موضوع ساختار سیاسی ایران بارها مطرح و مورد ارزیابی قرار گرفته است. وی در سخنرانی سال 2019 گفت: "مشکلات نظام پارلمانی برای کشور بیش از نظام ریاست جمهوری است.”
حذف نیروهای اصلاح طلب و میانه رو از قدرت منجر به اتحاد ساختار سیاسی کشور شده است. ظهور نیروهای نظامی و اطلاعاتی و امنیتی قدرت سیاسی و اقتصادی کشور را در دست گروه خاصی با یک عقیده خاص قرار خواهد داد که یکی از پیش شرط های یک الیگارشی است.
فقر, بیکاری, افزایش جرم و جنایت
حدود یک سوم ایرانیان در تامین نیازهای اولیه خود مشکل دارند. در میان کسانی که 15 و بالاتر, 9.6% از جمعیت فعال بیکار هستند. در طول دهه گذشته مشخص شده است که ارتباط مستقیمی بین وضعیت اقتصادی و نرخ جرم وجود دارد. در 10 سال گذشته میزان سرقت فقط در سال 2013 (زمانی که دولت روحانی به قدرت رسید) و در سال 2016 (درست پس از امضای برجام) کاهش یافته است در حالی که در سالهای دیگر افزایش یافته است. نرخ سرقت در سال 2018 با خروج ایالات متحده از برجام 30 درصد افزایش یافت. وضعیت اقتصادی کنونی ایران نشان می دهد که نرخ جرم و جنایت احتمالا در حال افزایش است.
مهاجرت
بحران اقتصادی و بسته شدن ارتباطات داخلی و خارجی و تحریم های ایالات متحده با هم منجر به افزایش مهاجرت خارجی دانشجویان و سرمایه گذاران ایرانی به کشورهای خارجی شده است. مهاجرت ایران به ترکیه در پنج سال گذشته سه برابر شده است. در سال 2019 نزدیک به 42000 مهاجر با تابعیت ایرانی وارد ترکیه شدند. این امر منجر به خروج 100 میلیارد دلاری سرمایه از ایران بین سالهای 2017 و 2019 شد. ارقام چهار سال گذشته نشان می دهد که" ایرانیان بیش از 2700 شرکت در ترکیه تاسیس کرده اند و بیش از 13000 خانه و خانه خریداری کرده اند".
چشم انداز انتقادی
در مجموع عواملی که در بالا ذکر شد حاکی از چشم انداز انتقادی برای ایران است. برخی از این عوامل مانند تحریم ها ریشه های خارجی دارند که تاثیر قابل توجهی بر مسایل اقتصادی دارند. با این حال بیشتر این بحرانها نتیجه مدیریت نادرست در ایران است. دخالت نهادهای امنیتی و نظامی در امور اقتصادی و فقدان نهادهای مدنی مستقل و قدرتمند غیر از نهادهای سیاسی و فساد گسترده و سیستماتیک و همچنین ساختار سیاسی ایران (که تحت سلطه ارتش و سازمان های اطلاعاتی و نخبگان روحانیت است) کشور را به فروپاشی اجتماعی و اقتصادی و حتی فروپاشی روز افزون نزدیک می کند.
برای فرار از این بحران قریب الوقوع ایران ابتدا باید تحریمها برداشته شود. تعدادی از بحران های پیش روی کشور در وضعیت اقتصادی ریشه, سطح فقر, و فقدان منابع کافی برای توسعه, تحصیلات, و زیرساخت های تولیدی. اینها باید در مرحله بعدی مورد توجه قرار گیرند. در فاز بعدی کشور باید نهادهای مدنی مستحکمی را توسعه دهد و از امنیت اطلاعات اطمینان حاصل کند و مبارزه با فساد را انجام دهد و شایسته سالاری را به کار گیرد که همه اینها به ایران کمک می کند تا در دهه های پیش رو به مسیر توسعه بازگردد.
محمدحسین ضیا یک مشاور راهبردی و پژوهشگر در زمینه تحقیقات سیاسی و اجتماعی و تحلیل انتخابات و کمپین های رسانه های اجتماعی است. وی از سال 2010 سردبیر اصلی اخبار سهام بوده و از محققان غیر مقیم برنامه ایران می است. دیدگاه های مطرح شده در این قطعه خود هستند.
عکس از مجید سعیدی/گتی ایماژ
موسسه خاورمیانه یک سازمان مستقل و غیرحزبی و غیرانتفاعی است. این کار در حمایت درگیر نیست و نظرات دانشمندان خود هستند. مه استقبال کمک های مالی, اما حفظ کنترل سرمقاله تنها بر کار خود و نشریات خود را منعکس دیدگاه نویسندگان تنها. برای یک لیست از اهدا کنندگان مه, لطفا الکترونیکی او کلیک کنید.
